Азарга дэлтэй болсон домгоос

Элэнц эмээ Жаламаас сонссон нь
 Би багадаа, хүүхэд ахуйн сониуч зангаар “азарга яагаад дэлтэй байдаг юм бэ?” гэж  эмээгээс асуусан юм. Эмээ маань дараах сайхан домгийг ярьж өгч билээ. Эрт урьдын цагт нэг их баян айл их олон адуутай байжээ.  Адуун сүрэг дотор сүргийн манлай болсон хилэн хар азаргатай гэнэ. Нэгэн өглөө хар азарганы адуу нь гэрийн нь гадаа хуйринаад давхиад иржээ. Харин хар азарга нь алга гэнэ. Хар азарга адуундаа байхгүй байсан нь эзэн хүний сэтгэлийг түгшээжээ. Гэтэл азарга нь бүх биеэс нь хөлс нь тусалчихсан давхиад иржээ. Гэвч адуугаа нэг тойрчихооод ахиад л давхиад явчиж. Тун удалгүй бас хөлсөө гоожуулаад давхиад ирлээ гэнэ шүү. Бариад авах гэсэн чинь бас буцаад давхиад явчиж. Тэгэхлээр нь гэрийнхээ хойд гэц дээр гараад алсыг харвал хар азарга нь арслантай  ана мана ноцолдож байжээ. Сайн харж ажиглавал тэрхүү арсланг дийлэхэд ганцхан дэл нь саад болоод байх шиг санагджээ. Тэгээд ахиад давхиад ирэхээр нь азаргаа зориуд барьж аваад дэлийг нь хайчлаад явуулчихжээ. Бас хойд гэц дээрээ гарч  азаргаа арсланг дийлхийг харахаар явжээ. Харамсалтай нь арслан, дэлээ авхуулчихсан азарганы далыг тас хазаад дорхно нь алчихаж. Үүнээс хойш азарганы дэлийг авахаа больсон юм гэнэ лээ гэж хүүрнэж билээ. Энэ домог надад маш их таалагдсан юм. Мөн доторхой насны өсөлт болон  юмыг мэдэж  ухаарах болсноор энэхүү домгийн учир, ач холбогдлыг  улам тодоор ойлгож  эмээдээ их баярлаж явдаг байлаа.

Хөндлөнгийн дүгнэлт: Монголд арслан байсан болов уу. эсвэл  бар байсан юм болов уу. Энэ хоёр араатан бол бараг ойролцоо махчин ангуучид л даа. Гэхдээ яахаараа арслан гэсэн домог үүссэн нь сонирхолтой санагддаг. Үүнд дараах  хоёр нөхцөд чухал байдаг. Нэгт одоо байгаа Афиркийн ширэнгийн зэрлэг амьтад, түүний дотор  битүү туурайтан болон  махчин амьтад, ялангуяа  арсланг евроазиас нүүдэллэн ирсэн гэж эрдэмтэд үздэг. Иймээс энэ домог Төв Азийн өндөрлөгт арслан амьдарч байсан үеээс улбаатай байхыг үгүйсгэж болохгүй. Харин хэдий үе болох нь тодорхойгүй юм. Бэлчээрийн мал аж ахуйг үүсч хөгжсөн үеийг одоогоос 6-7 мянган жилийн тэртээ гэж гэж үздэг. Харин тэр үед  Азийн өндөрлөгт арслан байсан эсэх нь бас тодорхойгүй. Мөн арслантай ноцолдсон нь заавал монгол угсаатан  дунд тохиосон байх нь бас бодолцох асуудал. Иймээс евроазийн өргөн уудам нутагт нутаглаж байсан олон овог аймаг, ястан, үндэстэнгүүдийн дунд мал аж ахуй хөгжиж, адууны аж ахуй гол байр суурь эзлэх үеэс үүссэн нийтлэг домог ч байж болох. Нөгөө талаас арсланг араатны хаан гэж үздэг учраас азарганы дэл нь бусад азаргуудтай ноцолдох, сүргээ хамгаалах, сүрэгт  ноёлох байр суурийг бий болгох,  бас цаг агаарын хүнд нөхцөлд бага турж ордог зэрэг ихээхэн нааштай биологийн даваа талуудыг  ажиглаж ойлгоод, түүнийг дархлахыг тулд энэхүү агуу домгийг зохиосон байх үндэслэл нь урьдах таамаглалаас ч илүү амьдралд ойролцоо байх. Ямар ч байсан азарга дэлтэй байхад домог заавал хэрэгтэй байсан бөгөөд үүнд манай өтгөс дээдэс ийм сайхан домог зохиож үлдээжээ.. Иймээс бэлчээрийн мал аж ахуйгаас өдрөөс өдөрт холдсоор байгаа үр хүүхдүүддээ энэхүү домгийн заавал ярьж өгч байх учиртай гэдэг үүднээс хүүрнэв. Ер нь эрс тэс уур амьсгалтай, бэлчээрийн маллагаатай, сүргээр хариулдаг адуунд азарга дэлтэй, тэр тусмаа дэл сүүл өтгөн байх нь  байгал- биологийн ихээхэн ач холбогдолтой. Энэ талаар дэлгэрэнгүй тайлбарыг “Монголчуудын хурдан морины уяа сойлгын онолын үндэслэл” номоос уншиж болно

Г.Төмөрхадуур