Жина адуу

Тэнгэр аргадан, газар царайчилж амьдардаг нүүдэлчин ахуйт малчин монголчуудын хувьд ган гачиг, цас зуд сөрөхөд бэрх гамшгуудын нэг. 1944 оны хөх  бичин жилийн зуд монгол орныг тэр чигт нь нөмөрч тэр жил найман сая 638 мянган мал хорогдсон гэсэн харамсалтай мэдээ бий. Цас зуднаар уруудсан малаа эрж хайх их ажил хаврын уринтай зэрэгцэн өрнөж хаа сайгүй мал сурагласан эрэлчин, ядарч туйлдсан малаа тууж ядсан аянчид элбэгшсэн үе. Дэн өвгөний хөвгүүд Цэрэнбалжир, Дугаржав нар Эрдэнэцагаан дахь отор нүүдлээсээ ангижирч дөнгөж нутагтаа ирээд байхуйд Галшар нутгийн нэгэн эрэлчин адуугаа олоод тууж явах нь таарч тэднийхээр саатан хоногложээ. Аяны хүний тууж яваа гүү, сарваа, үрээнүүд турж эцчихсэн унаа морь нь ч тэднээсээ дээрдэхээргүй болсон байв гэнэ. Нөгөө хүн энэхүү байдлаа учирлан  нутаг хүргэх унааны морь өгч оронд нь тууж яваа адуунаас дуртайгаа авах боломжийг санал болгож. Дэн өвгөн ч хөвгүүдтэйгээ ярилцаж байгаад аянчны хүсэлтийг ёсоор болгон унаа морь өгөөд оронд нь хонгор сарваа, хонгор шүдлэн авч үлджээ. Хардэл бэйсийн хошуунаа тэнцсэн  хоёр хонгор үрээгээр хожим нь азарга тавьж, нутаг гүүнүүдээ хураалгавал гарсан төл бүр нь хөл хөнгөн, бэлэн давхилтай адуунууд болж байв гэнэ.
Нэгэн үе Халзан сумнаа онцгойлон хурдалж байсан Жина хэмээх бэсрэг угшлын адууны үүссэн түүх ийм бөлгөө. Дэн өвгөний хүү Дугаржав хэзээнээсээ гүйлгээ ухаантай, хүн амьтантай амархан нөхөрлөж хэзээний л яриа хөөрөө үүсгэж, панз үсэргэчихдэг сэргэлэн нэгэн байсан тул нутгийнхан түүнийг Жина Дугаржав хэмээн авгайлна. Аяны хүнээс авч үлдсэн хоёр хонгорын нэг Цэрэнбалжирын Шагай хонгор  соёолондоо буюу 1950 онд аймгийнхаа баяр наадамд түрүүлсэн нь өдгөө түүхийн шарласан хуудаснаа тэмдэглэгдэн үлджээ. Тэр цагаас хойш хурдан хонгоруудын удмыг Жина адуу хэмээн нэрийдэх болж, үе дамжин олон хонгор адуу  хурдалсан байдаг. Жина угшлын хурдан хонгоруудын нэг   “Гал” Моононгийн аймгийнхаа баяр наадамд хоёр түрүүлсэн хонгор азарга юм. Моонон бол Дугаржавын төрсөн дүү бөгөөд түүний нэртэй хонгор азарга Сүхбаатар аймгийн баяр наадамд: 
1977 онд-хязаалан-түрүү
1981 онд-азарга-түрүү
Д.Моононгийн хонгор азарга өөрөө хурднаас гадна үр төлүүд нь ч гэсэн хурдалж байсан бөгөөд Галшарын халиун азарганы үр гүүг хонгор азаргатай нийлүүлэн гарсан буурал азарга  мөн л хурдан хүлгийн тоонд багтаж байв. Моонон түүний хүү Наранхүү нар хурдан хонгорынхоо удмыг сайжруулан хадгалах бодлогыг барьж Галшар, Босоо, Хүүхэн Шүүлэнгийн хээрийн цустай адуутай нийлүүлэн олон хурдан буян гарган авсан байдаг бөгөөд сүүлийн үед халтарууд нь ихээхэн хурдалж буй юм.  Энэхүү угшлын адуугаар Д.Моонон, М.Наранхүү,Ж.Бат-Эрдэнэ нар аймгийн Алдарт уяач цолыг хүртээд буй бөгөөд Дорнод, Сүхбаатар зэрэг аймгуудад үр төлүүд нь хурдалж байна.

А.Тэлмэн