Алтанширээгийн анхдагч, адуунд нүдтэй Алдарт

1924 оны хөх хулгана жил хуучнаар Говь мэргэн вангийн хошуу буюу одоогийн Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын харьяат малчин ард Гомбынд дөрөв дэх хүү  нь мэндэлж, эцэг эхийн магнайг тэнийлгэсэн нь хожмын МУ-ын Алдарт уяач Гомбын Шоовдор байсан юм. Алтанширээ сумаас төрсөн анхны улсын цолтон Г.Шоовдор агсан харьцангуй хожуу  “моринд” орсон хүн. Эр хүний чимэг сайхан морь, сайн эмээл хазаар тэргүүтэн хэмээн үздэг байсан тэрээр наймаа панз хийхдээ хурдан хурц гэхээсээ илүү алхаа гишгээ, хэлбэр хийцийг нь чухалчлан үздэг байж. Тэр жишгээрээ хөл хөнгөн, хийц урантай халтар морийг Хэнтий аймгийн Буянт сумаас авчирч эхнэрээ “гоёж” л дээ.
Нэгэн өдөр нутгийн уяачид цуглаж байхтай тааран, яриа хөөрөөнд оролцвол удахгүй болох уралдаанд оролцох хурдан хурц хүлгэдээ ярьж, ам булаалдах нь Г.Шоовдорын “хүнээс дутахгүй” гэх бардам занг өдөөдөхөж. “Халтар морь ч хөл хөнгөнтэй, урагшаа л гэдэг адуу уралдуулдаг хэрэг” ийн бодол өвөртөлсөөр халтар морио хөтөлж ирээд харвал уяа нь эвлэж, хөл нь хөнгөрсөн бусдын морьдын дэргэд халтар нь хормойгоо өшигчсөн айлын авгай шиг л харагдаж. 
Амьтны амны зугаа болоод яахав гэж бодоод тавиад туучихсан атал өглөө хүү нь унаж ирчихээд “уралдана” хэмээн зөрүүдлэх нь тэр. “За хүүхэд, хүлэг хоёрын минь хийморь мэднэ биз”  хэмээн бэлгэ бодоод халтар морио мордуулчихаж. Төд удалгүй наадамчид шуугилдан эхний морьд орж ирэхэд голсон халтар нь түрүүлэн, эзний сэтгэлийг баясгажээ. Энэ цагаас хойш Гомбын хүү хүлгийн хурданд санаархан, уяачийн эрдэмд шимтэх болсон билээ.  
Г.Шоовдор морьдоо цөөн хоногийн уяатай, тарган талд нь мордуулдаг. Уяаг нь голдуу эдэлгээ уналгаагаар хийнэ. Заримдаа уяж байсан адуугаа тавьчихаад багачуулынхаа унаж байсан үрээ, сарвааг мордуулж, түрүүлгэж, айрагдуулах нь ч бий. Үүнийг нь мэдэх нутгийн хөгшид “Энэ Шоовдор ямар ид хэрэглэж, унаа морьдоо түрүүлгээд байна” гэлцэх. Арга ч үгүй биз халхын хурдны булгийн эх, усны ундарга болсон Хэнтийн Галшар болон аймгийнх нь “айлгадаг” сумдын нэг Иххэттэй залгаа Алтанширээгийн наадамд хэн дуртай аавын хүү унаа морио түрүүлгэж, айрагдуулаад байх нь ховор. 
Г.Шоовдор агсан адуу таних нүдтэй нэгэн байсан хэмээдэг. Нээрэн ч түүний энд тэндээс авчирсан адуунууд айрагдаж, түрүүлэхгүй байх нь ховор. Нэгдлийн адуун дундаас сорчилсон үрээ нь ч гэсэн хурдалж, нэр усыг нь мандуулна.
Түүний нэг жишээ нь алдарт Нэгдэл зээрд нь. Нэгдлийн адуунаас дааганд нь барьж сурган уясан тэрхүү зээрд морь олон жил Г.Шоовдор уяачийн магнайг тэнийлгэн баярлуулсан билээ. Алдартын нэртэй олон хүлгэд байсны дотор Мөнгөн бөгст,  Дэлдэн хээр, Доожоо хээр, Харлаг, Борлог гээд олон буянгууд нутаг усны нэр гарган хурдалж байсан юм. Ямар сайндаа л Г.Шоовдор уяач нэг жил аймгийн наадмын хамгийг хамж, амьтан хүний атааг хөдөлгөж байхав. Тэр жил Алдартын уясан  соёолон, азарга түрүүлж, хязаалан, их морь айрагдан сумандаа ирээд соёолон, азаргаа дахин түрүүлгэж, Замын-Үүдийн наадамд борлог морио түрүүлгэн, есдүгээр сарын нэгний уралдаанд даага түрүүлгэж байсан гэдэг.
Уяа морьдод хоолны гэм гарахыг андахгүй. Бараан газраас харж барагцаалаад “өчигдөр шөнө хоолыг нь ихдүүлчихэж, эсвэл багадуулчихаж” гээд нойрондоо дийлдэн алдаа гаргасныг нь харсан юм шиг хэлчихдэг. Басхүү уралдах морьдыг хараад л төдөөр ирнэ хэмээн төлөгч шиг айлддаг, тэр нь ёс юм шиг биелдэг буурал уяачийг өдгөө үр хүүхэд, нутаг нугийнхан нь “аргагүй адуунд нүдтэй хүн байж билээ” хэмээн дурсдаг юм билээ.
Г.Шоовдорын хурдан морь уяж сойн гаргасан амжилтыг үнэлэн 1993 онд Монгол Улсын Алдарт уяач хэмээх эрхэм цолыг хүртээсэн бөгөөд өдгөө хүү Ш.Хүрэлбаатар нь удам залгаж уяа эвлүүлэн, нутгийн наадмыг чимж явна.
А.Тэлмэн