Хөвсгөлийн хурдан хонгор

Моринд дуртай монгол зон олны хайр бахархлыг хvлээж, шvлэг дуунд хvртэл мөнхөрсөн аргамаг хурдан хvлэг тийм ч олонгvй билээ. Тэр тусмаа Тэсийн голын сав нутгаас тийм хvндлэлийг хvлээсэн нь Хөвсгөлийн Цэцэрлэг сумын Д.Хишигбатын хонгор морь юм. Соёлын гавьяат зvтгэлтэн, яруу найрагч Ч.Дагвадоржийн vгийг нь бичиж, хөгжмийн зохиолч Х.Алтантугийн аялгууг нь зохиосон "Хотгойдын хонгор хvлэг" гэсэн нэгэн сайхан дуу байдаг.

"Тэсийн голын хөвөөний
Тэлгvvн шаргал элсэн дээр
Тэнцэж боссон унага аа
Тэнгэрийн ажнайн сvлдийг
Тэнvvн сартай магнайдаа
Тогтоож авсан хvлэг ээ
Хөвчийн цэнхэр уулсаас тасрахдаа
Хvрэн бvргэдийн гуурстай
Хөндийн цэлгэр талаар дэгдэхдээ
Хөх чонын харайлттай
Хурдан хонгор хvлэг ээ
Дэлгэр мөрний хөвөний
Дэлгээ ногоон зvлгээрээ
Давхиж шивхэрсэн унага аа
Дэлхийн ажнайн хийморийг
Дэл, сойлгондоо хийсгэж
Дэндvv хурдалсан хvлэг ээ" гэж тэр дуунд өгvvлдэг юм. "Тvмэн эх хонгор морь бие том товир, ясархаг, янз загвар гоёмсог бус, хандгай сэрвээтэй, унаа эдэлгээнд нухлагдсан, Оросын хатирч, хөтөлгөөний үүлдрийн эрлийз цустай гэмээр бөгөөд галбир төрхийн хувьд Морин тойруулгын болон Сэлэнгийн эрлийз адуунаас эрс ялгаатай юм. Уг гарвал хэвшил нь дээд Енисейн адууны ангилалд хамаарагдах бөгөд эхийн гарвал нь гарцаагvй Тува адуу (Монгол адууны нэг хэвшил)-тай холбогдож байгаа юм" хэмээн хурдан морь судлаач Д.Даваа "Төрийн билэгдэл төгс шинжит хvлэг" номондоо бичсэн байдаг. Энэхvv хонгор морь анх нутаг орондоо цууд гарчээ. 1990 оны баяр наадмаар л чухамхvv хонгор морийг тодорсон ч гэлцдэг. Тэр жил Д.Хишигбат хонгор морио аймгийнхаа наадамд
уралдуулжээ. Эхлээд уралдуултал хол тасархай тvрvvлж. Гэтэл морь будилсан болоод явчихав. Дахиад уралдлаа. Хонгор морь дахиад л магнайлав. Ийм сайхан хvлгийн эзэнд эрхгvй улсын наадмын дэвжээ бодогдоно оо доо. Дараа жилийх нь хавар. Бvр тодруулж хэлбэл, 1991 оны дөрөвдvгээр сарын тавны өдөр уяач Б.Пvрэвжавтай нэг гал болон Д.Хишигбат улсын наадмыг зорилоо. Зургаадугаар cap дундаасаа өнгөрч байхад тэр Нийслэлийн барааг харав. Хөвсгөлөөс нэгэн цуутай хvлэг ирж яваа тухай яриа хөл аль хэдийнээ олны чихэнд хvрчихсэн байлаа. Морь мэддэг, мэддэггvй хvн болгон л хонгор морийг харах гэж зовоож байв.
Тэгж байтал их сунгааны цаг ойртлоо. Хэний морь улсын наадамд хурдлахыг хэлж өгдөг их сунгаа тэр жил долдугаар сарын 7-нд болсон юм. Тvргэний голд болсон тэрхvv сунгаанд 100 шахам морьд гарснаас Хишигбатын хонгор Морин тойруулгын бор хонгор морьтой зуузай холбон давхисаар барианд орохын vед урагш огцом ухасхийж тvрvvлсэн юм. Хонгор морийг гvйцэх хvлэг энэ довон дээр алга гэж амтай болгон л ярьж байлаа.
Долдугаар сарын 11. Нойр хоолоо хасан хасан зvтгэсэн уяачдын од хийморио сорих өдөр. 650 шахам хурдан хvлэг гарааны зурхай руу хөдлөв. Удалгvй морьд эргэсэн тухай радиогоор зарлалаа. Гэвч аз дутжээ. Гарааны зурхайд хvрэхээс зургаан километрийн наанаас 300-гаад морьд эргэсний дотор Хишигбатын хонгор орсон байлаа. Газар мэдэхгvй хvлэг, хvv хоёрын буруу гэж юу байх билээ. Дутуу эргэсэн морьдын дунд орсон Алдарт уяач Д.Даваахvvгийн зээрд халзан, Төв аймгийн Баян-Өнжvvлийн С.Гийнаагийн шар хээр, Зуунмод хотын Г.Сундуйн зээрд зэрэг тухайн vедээ хурд хvчээрээ гайхуулж байсан олон олон хvлэг морьдыг ардаа орхисон Хишигбатын хонгор төрийнхөө их баяр наадамд тvрvvлэв. Гэвч барьсангvй. Наадамчин олон Хишигбатын талд байж, будилаангvй уралдуулж чадаагvй хурдан морины комиссынхныг зэмлэж байлаа.
Элдэв хэрvvл маргаан нэлээд vргэлжилсний эцэст Хишигбатын хонгорт улсын баяр наадмын тvрvv морины шагнал өгсөн билээ. Гэтэл төрсөн нутгийнхан нь аймгийнхаа наадмыг хийхгvй тvvнийг хvлээж байгаа сураг дуулдлаа. Хонгор морь замд аяншиж нэлээд эцэж турсан тул даруй буцах аргагvй байв. Бас хажуугаар нь морины хорхойтнууд өндөр vнэ хэлж морио зарахыг санал болгоод Хишигбатыг нэг мөч ч зvгээр суулгахгvй байлаа. Ингэж байтал сайн санаат хvмvvс сонин сайхан санаа сэдэж, хонгор морийг онгоцоор тээхээр болов. Ийнхvv агаарын хөлгөөр төрөлх нутагтаа очсон хонгор морь шууд аймгийнхаа наадамд уралдан дөрвөөр давхижээ. Эдгээр бахдам сайхан амжилтуудаараа Д.Хишигбат тэр жилээ Монгол улсын Алдарт уяач цол хvртсэн юм.

Тэсийн голын сав нутгаас тодрон гарсан энэхvv цуут хvлэг дахин нэг удаа улсынхаа наадамд тоосоо өргөхөөр зорьсон  ч хөлний бэртлээс болоод уралдаж чадаагүй юм. Монголын хурдан морины түүхэнд тодрон гарсан цуут хүлгэдийн нэг хонгор морийг  Цэцэрлэг сумын уугуул Н.Дамдинжав арилжаа халтраараа солин авч, моринд хайртай түмнээ мөнхлөн үлдээсэн билээ.

А.Мөнх