Хэмжээгээ мэдсэн уяач

Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын нутагт байгаа Бүрэнцогтын уурхайд хэсгийн дарга хийж байсан өндөр настан С.Цэдэнжав одоо Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр хотод бий. Уул нь хаа баруун Ховд аймгийн хүн. Хар багадаа 1963 онд дөнгөж техниккум төгсөөд энэ уурхайд ирээд нутагшжээ. Энд Бүрэнцогтын уурхайнхан сүүлдээ хурдан мориор өвчилсөн гэж болно. Ингэж олон хүний зүрх сэтгэлий нь хөөрөгсөн гол хүн бол уурхайн ажилтан “баадуу” хэмээх Доржыг гэдэг юм. Цэдэнжав хүү бусдын адил морь сонирхоод баадуу Доржын дэлдэн хүрний төл хүрэн үрээ худалдан авчээ. П.Гансүх, морин толгой Дугарсүрэн, Цэдэнжав нар байнгын холбоотой хамт морь уядаг байж. Хүрэн үрээгээ шүдлэнд нь уяж Мөнххаанд очиж уралдаад хөлийг нь дал хавиар нь доголгоод ус бараадуулаад орхичихоод иржээ. Цэдэнжав хүрэн үрээгээ хагас бүтэн сайнд яваад үзээд ирдэг байж .Нэг очиход алга болсон байв. Тэгээд сураг тавиад байтал хойтон хавар нь хүрэн үрээ нь нэгдэл адуунд орчихсон гүү хураагаад адуу үймүүлээд байхаар нь адуучингууд хөнгөлчихсөн явж байжээ. Авчираад үзсэн хөл нь зүгээр болчихсон байв. Ингээд хязааланд нь уяж дөрөвт оруулжээ. Түүнээс хойш хааяа айрагдуулчихаад байдаг байж. 1980 оны Хавар цагаан сарын дараа Бүрэнцогт тэр хавийн уяачид нийлж нэг айл дээр азарга морь уралддаг байв. Цэдэнжав хүү өөрийн нь адууны хүрэн морийг олигтой уяж чадахгүй , муухан давхиулаад байгааг “баадуу” Дорж гуай дотроо мэддэг болохоор нэг уяж өгөх юмсан гэж бодож явдаг байж. Нэг хавар “хар” Дамба гуайн дээр уралдаалга зарлагдтал Дорж гуай “би хүрэн морийг чинь уяж өгөе “ гээд аваад явжээ. Цэдэнжав ч дуртай нь аргагүй өгөөд явуулж. Ингээд наадмын өглөө нь Цэдэнжав мотоцикльтэй давхиад очиж. Хүрэн морь нь адуундаа л байж байна гэнэ. Азарга ч мордлоо гэнэ. Дорж гуай нэг хүүхэд дуудаад “азарга мордоод явсаны дараа хүрэн морийг бариад уячихаарай “ гэж хэлээд л Цэдэнжавын ар дээр суугаад азарга дагаад явав. Их цастай байсан болохоор мотоцикль нь морь гүйцэхтэй үгүйтэй л явсаар алаг азарга нь 4-т иржээ. Ингээд их нас мордуулах болоход Цэдэнжавт “их морь яах вэ? өнөөдөр хоёрхон зээрд морь уралдана даа. Хар дамбын ишгэн цоохорыг өнөөдөр моринд тоолоод яахав . Довдондамбаагийн 7 настай зээрд морь, чиний зээрд морь хоёр л уралдана, өөр уралдах юм байхгүй “ гэж байна гэнэ. --- За та дэмий юм яриад байх юм, яаж тийм юм байдгийн олон л хурдан морьд байна гэхэд --- за яахав чи миний хэлснийг үнэмшихгүй л байна, аяндаа мэднээ гэж гэнэ. Ингээд морьд ч мордлоо. Дагаж явсаар морьд ч газартаа хүрээд эргэх болов. Морьд ч эргэлээ , мотоцикль цасанд явж болохгүй хоцроод араас нь явж байтал Дорж гуай – чи юундаа явж ядаад байгаа юм бэ, хурдан яв хүрэн морь чинь цээжинд яваа хурдан яваад оч гээд салхинд хашгирч байна аа. Хаазалж байгаад арай гэж морьдын үзүүрт иртэл хоёр зээрд морь холбоотой тасарчихсан нэг нь миний хүрэн морь явж байна даа. Тэгтэл Дорж гуай намайг ойрт гэж ойртуулаад хүүхэддээ --- чи морин дээр морь ээрүүлээд явуулахгүй яах гээд байгаа юм бэ? гарга... гэж хашгирлаа. Ер нь урьд нь хүүхэддээ гаргаад явуулаарай гэж хэлсэн байж. Хүүхэд ч гараа хөдлөгтөл сугараад гарахад ... явуулж бай... гээд татуулахүй явуулсаар яах ч аргагүй хол түрүүлэглээ. Урьд өмнө нь морины эзэн Цэдэнжав хүрэн морийг үрээнээс нь хойш уяад л байсан. Уралдах бүрд л хүрэн морь араас нь явсаар хөөсөөр хааяа айрагдчихдаг л байж. Түүнээс эргээд үзүүрт гараад, тасарч түрүүлгэж байсан удаагүй ажээ. Морь уяна гэж чухам юу байдгийг ингэж ухаарч ойлгосон гэдэг юм. Тэгээд Цэдэнжав өөрийгөө “ за даа миний морь уях ч дээ... хэрэггүй юм байна даа” ... гэж хэмжээгээ мэдэж авчээ. Түүнээс хойш өөрийгөө уяач гэхээс ч зовдог болсон гэдэг. Ер нь хэмжээгээ мэдэх нь ухаантайн шинж. Хэмжээнээсээ хэт өндөр цол хэргэм зүүх ч ичмээр л дамшиг даа... шинэ монгол уяачид х ухаарах болтугай.

Намсрайцэрэнгийн Санжаадорж 2015.08.17.