Увс нутгийн анхны Алдарт Жавзмаагийн Баатар

Увс аймгаас төрсөн улсын цолтой анхны уяач нь Тэс сумын  уугуул, Жавзмаагийн Баатар агсан юм. Тэрээр 1940 онд Тэс сумын 9-р багийн нутагт Сахилтын Жавзмаагийн ууган хүү болон мэндэлсэн бөгөөд 1960 оноос эхлэн хурдан хүлгийн уяа сойлго тааруулах болжээ.
Уяачийн гараагаа эхэлж, уяаны эрдэмд суралцахдаа халиун зүсмийн адуугаар эхэлсэн учир Алдарт дээрх зүсийг ихэд бэлгэшээдэг байсан гэдэг. Чухам тиймдээ ч түүний нэрийн хуудас болсон цуут хүлэг нь хурдан халиун морь нь билээ. Ж.Баатарын их халиун морь аймгийн наадамд зургаа, сумын наадамд зургаа нийт 12 удаа түрүүлж, тухайн цаг үеийнхээ шилдэг хүлгээр нэрлэгдэж байсан бөгөөд сум орон нутгийн чанартай бэсрэг наадамд 10 гаруй удаа түрүүлсэн гайхамшигт хурдан хүлэг юм.
Эхээс тэнцсэн Тэс нутаг, эзэн уяач Ж.Баатар хоёрынхоо нэрийг өргөж, алдрыг мөнхжүүлсэн халиун морийг орон нутаг нь дархалж “Дархан хүлэг” хэмээн өргөмжилсөн бөгөөд өдгөө ч гайхам амжилтыг нь ам дамжин ярьсаар байна.
Их халиунаас гадна Ж.Баатар Алдартын магнайг тэнийлгэж, урмыг сэргээсэн хурдан хүлгүүд бол Буган халиун, хурдан хар морьд нь юмаа. Дээрх хүлгүүд мөн л аймаг, сумын наадмуудад олонтоо түрүүлж айрагдсан нь өдгөө түүхийн шарласан хуудаснаа үлджээ. Нэгэн насны амьдралыг адууны төлөө зориулсан Ж.Баатар аймаг, сумын  наадмаас 100 гаруй түрүү айраг хүртэн 1995 онд Монгол Улсын Алдарт уяач хэмээх эрхэм цолны эзэн болсон агаад нутгийн олон залууст уяаны эрдмээсээ харамгүй хуваалцсан буянтан юм. Тэрээр 1995 онд  Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумнаа зохион байгуулагдсан “Морин эрдэнийн бат оршил” баруун бүсийн наадамд нутгийн олон уяачийг манлайлан очиж, Тэс сумынхаа нэрийг гаргаж байсан билээ. Алдартаар уяаны эрдэм заалгаж байсан нутгийн олон уяачид морь уях төрийн хэрэгтээ амжилт гарган, аймаг, сумын Алдарт уяачид болоод байна.
Ж.Баатар сайн уяачаас гадна шаггүй шинжээч. Хурдан хүлгийн шинж байдлыг тольдон шинжиж, адууныхаа үүлдэр угсааг сайжруулахад анхаарч, өөрийн гэсэн бэсрэг угшлыг бий болгож, тэдгээр нь Монгол улсын өнцөг булан бүрнээ тархаж, улс, аймаг, бүсийн чанартай наадмуудад түрүүлж, айрагдсаар байна.
Алдарт уяачийг залгамжилж дүү аймгийн Алдарт уяач Ж. Зандан болон түүний үр хүүхдүүд нь хурдан хүлгүүдийнх нь уяаг тааруулж, нутгийн олноо цэнгүүлж байна.
Алдартын хийморь аргамаг хурдан хүлгүүд нь:
Их халиун морь
Аймаг, сумын наадамд 12 түрүүлсэн Их халиун морь нь 17 насандаа Увс аймгийн 50 жилийн ойгоор хол түрүүлж “Мөнгөн сум” цолоор шагнуулж байсан бөгөөд 20 насандаа /1984 онд/ дахин аймгийн баяр наадамд түрүүлж “Дархан хурдан хүлэг”-ээр өргөмжлөгдөж байжээ.
Буган халиун морь
Аймгийн наадамд хоёр  түрүүлж, дөрөв  айрагдан, сумын наадамд хоёр түрүүлж, хоёр айрагдсан  гоёмсог галбиртай хурдан морь байсан гэдэг.
Хар морь
Аймгийн наадамд нэг түрүүлж, нэг айрагдан, сумын наадамд нэг айрагдсан жинхэнэ Тэсийн голын хурдан ажнай юм.
Дээрх алдартай хүлгүүдээс нь гадна Шархал халзан, жороо хул, Арвагар хээр, Агсам хул, Хурдан саарал зэрэг олон хүлгүүдийг уяж хурдлуулж байсан билээ.
"Тод магнай" сэтгүүл Увс аймгийн тусгай дугаар