Аймгийн Алдарт уяач Н.Шижээ: Нутгийнхаа Тод манлай уяачдын хурдаар адууныхаа цусыг сайжруулж байна

Төв аймгийн Зуунмод сумын харьяат, аймгийн Алдарт уяач Н.Шижээтэй ярилцсанаа уншигч танаа хүргэе. 

-Аймгийн Алдарт уяач Шижээ бол МУ-ын Тод манлай уяач Ц.Хэнмэдэхийн гарын шавь нарын нэг. Хэнмэдэх гуайтай яаж танилцсан юм бэ?

-Би багаасаа моринд дуртай хүүхэд байсан. 1997 онд 10 дугаар анги төгсөөд, 1998 онд өвөө, ах хоёрынхоо хэдэн адуун дээр хөдөө гарсан юм. Тэр үедээ хүнээс эмнэг үрээ хоёр адуугаар сольж аваад уяж аймгийн наадамд 20-иодоор давхиулсан. Тэгээд 2000 оны зуднаар Хэнмэдэх гуайнхантай адууны оторт явж байхдаа танилцаж, энэ хүнийг дагаж морь уях болсон юм. Бид чинь бас нэг сумын улсууд л даа. Тэгээд Хэнмэдэх гуайн морьдыг уяж байлаа.

-Хэнмэдэх гуайн ямар морьдыг нь уяж байсан юм бэ?

-Анх Хэнмэдэх гуайн хурдан хээр морийг Баян-Улаанд отор хийж явахдаа уяад тэнд ойр хавийн хэдэн наадамд уралдуулсан. Хэнмэдэх гуай байх, байхгүй үед тэжээл өгч уяаны ажил хийдэг санаатай. Тэр хээр морь ойр хавийн наадамд дандаа түрүүлнэ ээ.

-Тэр хээр морь томоохон наадмуудад давхисан уу?

-2003 онд Багануур, Багахангайн бүсэд айрагдаад, 2004 онд Дүнжингаравт айрагдаж, Багануур, Багахангайн бүсэд түрүүлсэн. Аймгийн 80 жил болдог жил тэр хээр мориных нь дүү халзан азарга айрагдаж байсан юм. Хурдан хар морь нь Говьшанхад айрагдсан. Багануур, Багахангайн бүсэд хар морь, хээр морь хоёр нь түрүү, аман хүзүүнд давхиж байсан. Бас нэг цавьдар морь нь аймагт түрүүлж, цавьдар азарга нь Дорноговьд Боржигоны наадамд аман хүзүүдсэн.

-Тод манлай уяачаас уяаны эрдэм сурахын сацуу хурдан хүлгүүдийг нь гардан уяж айраг түрүүнд давхиулсан юм байна. Хэдэн жил тэдний морийг уясан юм бэ?

-Тав зургаан жил болсон байх. Онон ахынхантай бас айл явдаг. Ер нь Хэнмэдэх ах, Онон ах хоёрын хий гэснийг нь хийгээд л, асууж зөвлөөд л явдаг байлаа.

-Онон Тод манлай ханаж хатгах, гутаг засахдаа сайн. Энэ эрдмээс нь суралцаж чадсан уу?

-Эхэндээ хатгаж сурах гэж нэлээд оролдож үзсэн боловч нэг адуу хатгаад бараг алах нь дөхсөн. Гэхдээ яахав ханиад хүрсэн адуугаа уушиг дөрөөлчихнө, тэжээлийн хор гаргах, цус авах зэрэг ойр зуурын юм хатгана аа.

-Тэгээд хэдийнээс бие дааж морь уясан бэ?

-2008 онд Өлзийтөд хоёр гурван адуу уяж эхэлсэн. Гэхдээ тэд нарыг томхон наадамд айрагдуулж түрүүлгэж чадаагүй. Миний нэг хар морь жижиг наадамд нэлээд айрагдаж л байсан юм. Хэнмэдэх гуайн унаган адуу. Надад соёолон үрээ бэлэглэсэн юм. Соёолон үрээ намар нь Баянцагааны бага наадамд тавласан. Наймтай Эрдэнэсантад бага наадамд айрагдаад, Сансар САА-н сумын наадамд аман хүзүүдсэн.

-Харын дараа ямар морь давхиулж байв?

-Би ер нь хүний л адуу уясан хүн байгаа юм. 2012 онд Сэлэнгийн Баруунбүрэнгийн Одхүү гэж залуутай танилцаж морь малаа уялцахаар боллоо. Өмнө нь өөрөө Сэлэнгэд ганц нэг адуу уяж байсан ч айрагдуулж байгаагүй юм билээ. Над дээр ирсэн жилээ манай нутагт Бүрэн  хан уулын тахилга болно, сумандаа очиж уралдмаар байна гэхээр нь би таван адуутай очиж тавууланг нь айрагдуулсан юм. Их морь аман хүзүүлээд, соёолон тавлаад, хязаалан нэг нь түрүүлж, нэг нь гуравлаад, шүдлэн дөрөвлөсөн.

-Сэлэнгэд уралдсан юм чинь Одхүүгийн нэр дээр уралдсан уу?

-Тэгсэн. Тэгээд гайгүй адуу авмаар байна гэхээр нь Өлзийтөд нэг залуугийн сунгаж байгаа хээр үрээг авч өгсөн юм. Хэнтийн Баянхутагийн Мэндээ гэж хүний адуу байсан юм билээ. Эх нь Сэлэнгийн Шарын голын гүү. Тэр хээр шүдлэн үрээг 2013 онд улсад түрүүлгээд, дараа нь Төв аймгийн 90 жил, улсын төвийн бүсийн уралдаанд мөн түрүүлгэсэн. Тэгээд хүнд зарагдаад, буцаж ирсэн боловч уягдаагүй.

-Улсын чанартай хоёр ч уралдаанд түрүүлчихээр хүмүүс хошуурсан байх л даа. Хэдтэй зарагдаад хэзээ буцаж ирсэн юм бэ?

-Шүдлэнгийнх нь өвөл зарагдаад, соёолондоо буцаж ирсэн юм. Тэгээд соёолонд нь уях гэж оролдож үзсэн чинь зам онохгүй ханараад байсан. Ажил дутуу, эвгүй уягдаад зүрх нь үхсэн ч юм уу, хүн амьтанд зарагдаад гутаг суусан ч юм уу замаасаа гараад явахаа больчихсон байна лээ.

-Харамсалтай л юм. Улсад түрүүлсэн адуу нэлээд өндөр үнээр зарагдсан байх даа?

-Уг нь 100 саяар наймаа тохирсон боловч үнэ хөлсөө өгөхгүй жил гаруй болоод наймаа буцсан юм. Тэр хооронд л гутаг суусан юм билээ. Ноднин Одхүүгийн хязаалан бор үрээг аймагт айрагдуулсан. Бор үрээ Дорнодын харьяат Тод манлай уяач Түвдэнжаажидын Батзоригийн унаган адуу гэнэ лээ.

-Одхүү чинь орон нутгийн цолны болзол хангачихсан юм биш үү?

-Сэлэнгэ аймгийн Алдарт уяач болсон.

-Нэг хүнийг аймгийн цолонд хүргэсэн байх нь. Өөр ямар хүний адуу уяж байсан бэ?

-Улаанбаатар хотын Энхболд гэж хүний  Жамбага гуайн Хандгай хүрний угшилтай азаргыг уяж Сэргэлэн сумын 90 жилд айрагдуулаад, Зүүндэлгэрт бооцоотой жижиг уралдаанд түрүүлгэж байсан. Улаанбаатарын Гэрлээ гэж ахын мөн Хандгай хүрний угшилтай хээр адууг Сэргэлэн сумын хоёр түмэн адууны баярт түрүүлгэсэн юм байна.

-Та өөрөө аймгийн Алдарт уяач цолыг 2008 онд авсан байдаг байх аа?

-Тийм. Хэнмэдэх гуай уясан хүн нь амжилтыг нь авах эрхтэй гээд аймгийн Алдарт уяачид тодорхойлсон байсан.

-Олон жил хурдан адууны уяа сойлго тааруулсан юм чинь өөрийн гэсэн хурдан адуутай болж байгаа биз дээ?

-Уг нь өөрийн 70-80-аад адуутай. Гэхдээ өөрийнхийгөө тоохгүй арай өөр юм уячих гээд хайгаад байгаа шүү дээ. Онон ах нэг даага бэлгэнд өгсөн юм. Одоо хязаалан үрээ уягдаад, сунгаанд гайгүй л давхиж байна. Өөр бас Онон ахын адууны шүдлэн үрээ уягдаж байгаа. Өнөөдрийн сунгаанд бас дажгүй шүү. Улсад түрүүлсэн хээрийн төл авах гээд гүү тавьж байгаа ч одоохондоо эр унага гарахгүй л байна.

Одхүүгийн гүүнээс гарсан хээрийн анхны төл нь хязаалан болж байгаа. Сөнгө даага уяагүй, ноднин шүдлэн ганц нэг сунгаж байгаад тавьсан. Бас Онон ахын адууны 50 хувьтай эрлийз бор азарга байгаа. Төл нь даага байна.

Хэнмэдэх гуайн хар азарганы дүү гүүнээс гарсан ганц нэг эрлийз юм ч бий. Саяхнаас л адууныхаа цусыг сайжруулах гэж оролдож байна.

-Удахгүй өөрийн унаган тамгатай хурдан адуунууд гарч эзнээ баярлуулах нь дээ?

-Харин тэгнэ гэж найдаж байна. Тэгж байж л ярих юмтай болно шүү дээ.

-Сүүлийн үед ямар хүмүүсийн морийг уяж байгаа вэ?

-Одхүү одоо ч морио уяулж байгаа. Түүний найз нөхөд, ах дүү нар нь гээд залуучууд голдуу хүмүүсийн адуу над дээр уягдаж байна. Хашаанд хүний өөрийн нийлсэн 20 гаруй юм тэжээж байна. Үүнээс өөрийн их нас, хязаалан, даага гэсэн дөрвөн адуу бий.

Д.Энхтуяа