ЗҮЛГЭН ДЭЭР МОРИО УЯАД ЗҮГЭЭР САЙХАН НААДАХСАН

Сэтгүүлийн маань анхны дугаар гараад удаагүй ч бидэнд баяр талархал, зөвлөгөө шүүмжлэлийн үгтэй захидал цөөнгүй ирсэн юм. Тэдний нэгийг уншигч танд хүргэж байна. Өөрийнхөө нэрийг товчилсон энэ эрхмийн захидал хурдан мориор овоглон явдаг уншигч танд нэгийг бодогдуулах байх.

Би жирийн нэгэн моринд дуртай монгол эр хүн. Улс бүсийн байтугай аймгийнхаа наадмаас айраг түрүү ховор хүртсэн жирийн л нэг малчин. Гэхдээ хумхын тоос хөлөглөдөг хурдан мориндоо хэзээнээсээ дуртай, уралдаан алгасдаггүй, уяснаа голдоггүй хотынхны хэлээр хөдөөгийн борог уяач.
Хурдан морины гэвэл хувийн юм шиг санаж, хошуу нэмэрлэж, санаа сэлбэж явдаг хүн. “Тод магнай” сэтгүүлийн анхны дугаарыг уншлаа. Хурдан  морины талаар дагнан бичдэг ийм сайхан сэтгүүлтэй болсонд баяртай байна.   Хэзээнээс бачуурч явсан хэлмээр санагддаг байсан хэдэн үгээ дамжуулмаар санагдлаа. Та бүхэн уламжилж өгнө үү?
Цагийн салхи зөөлнөөр эргэсэн сүүлийн хэдэн жилд монголын хурдан морь хөгжиж байна. Үүнтэй маргаад байх юм алга. Гэхдээ сайны хажуугаар саар зүйл бас цөөнгүй байнаа. Өөрийн олж ажигласан өөтэй, өөрчлөхөөр засаж залруулахаар хэд хэдэн зүйлээ сийрүүлж бичлээ.
Жилдээ ганц болдог төрийн наадмын зохион байгуулалт, шагнал урамшуулалын асуудал дээр ах нь жаахан сэтгэл дундуур явдаг хүн.
Жил бүрийн 7 сарын 11,12-ны өдрүүдэд уяачид бид бүтэн жил бэлтгэсэн тайлангаа үзэгч олондоо тавьдаг “уран бүтээлчид”. Төрийн наадам гэдэг том тоглолтын нэг хэсгийн үзэгдлийг бэлтгэдэг уран бүтээлчид. Бидний бэлтгэсэн номер сайн байвал үзэгчид сэтгэл хангалуун байж, дараа жилийг тэсэн ядан хүлээнэ.
Ийнхүү бүтэн жилийн туршид ард түмэндээ зориулж бүтээл туурвисан уран бүтээлчдийн шагнал дэндүү чамлалттай.Би буруу сонсоогүй бол Засгийн газрын тогтоолоор сум болгонд сая төгрөг наадмын төсөв хэмээн өгдөг гэсэн. Төрийн тогтоолтой учир, төрийн нэрийн өмнөөс үүрэг гүйцэтгэж байгаа  сум, аймаг орон нутгийн удирдлагууд наадмыг зохион байгуулах болдог. Зохион байгуулалтын зардал нэрээр нөгөө мөнгөний 60 хувь нь салхинд хийсч, үлдсэн хэсгээр нь бүтэн жил дээлээ гандтал адуутай ноцолдсон уяач, хүүхэд хоёрын гарыг цайлгасан болгож “ёсолно.” Ёсолно гэдгийн учир нь сумын наадамд түрүүлсэн уяач 50.000, харин зургаад хурдалсан морины эзэн 500 төгрөгний шагнал авдаг. Шагнал уу, доромжлол уу ялгахад төвөгтэй асуудал. Монголчууд тэр дундаа хөдөөгийнхөн борог тулдаа “төрийн хишиг” хэмээн духандаа хүргээд өвөртөлж байна. Хэрвээ энэ шагналыг хотын аль нэг наадамд өгсөн бол урдаас шидээд зогсохгүй омогтой нэг нь зодчихож ч мэдэх юм.Бас болоогүй дүрмэндээ авсан шагналынхаа 20 хувийг унаач хүүхдэд өгнө гээд заачихсан. 100 төгрөг авсан хүүхэд дахиж морь унах уу. Үеийнхэн нь ганган хувцас өмсөөд амттан тамшаалж байхад унаач хүүхэд л хөлс урсгаж, нүүрээ халтайлгаад наадамчин олноо баясгах гээд давхиж явдаг. Уг нь буурлууд бурмаар тэтгэхээр, урмаар тэтгэ хэмээн эртнээс нааш сургасаар ирсэн дээ.
Сумын наадам л ийм юм уу гэсэн бас улсын наадам ч ялгаагүй дуулданаа.  Хурал хуй хийж байгаад зуу гаруй сая төгрөгийн төсөв тогтоодог, түүнийх нь 70 шахуу хувийг нь жил бүр хийдэг нөгөө янз бүрийн засвар, аж ахуйн ажил гээд авчихна. Үлдсэн 30 хувийг нь тэр олон уяач, хүүхдүүдэд хуваана гэхээр юу болохов дээ.
Бэлгийн морины шүдийг үздэггүй гээд шагнал урамшуулалыг өнгөрөөе гэхээр морь будлих гэж нэг айхтар ажил байнаа. Гол нь энэ бол уяачийн бүтэн жилийн хөдөлмөр. Хотод нэг морь уяхад багаар бодоход 1-2 сая төгрөг, аймагт 500 мянгаас сая төгрөг, хөдөөд бол 500 орчим мянган төгрөг болж байна хэмээн уяачид ярьдаг. Үүнээс гадна мөнгөөр хэмжишгүй хөлс хүч, хөдөлмөр гэж нэг юм бий.
Сүүлийн хэдэн жил морь ил цагаан будлих нь болиод “шүдлэгээ” гэдэг дээр найраа хийдэг болсон сурагтай.  Эсвэл элдэв янзын юм хэрэглээд ирэхээр морины шүд наснаасаа өмнө өөрчлөгдөөд байдаг юм болов уу ч гэж бодохоор. Улсын наадамд шүдээр хасагдчихсан адуу бүсийн наадамд уралдаад түрүүлж, айрагдаж байхыг би харсан. Энэ удаа нэр усыг нь хэлээд яахав. 
Бас нэг сэтгэл зовоосон асуудал бол тэжээл, элдэв тарилга. Хуучинсаг сэтгэлгээтэй гэж зэмлэж болох юм. Цаг үеэ дагасан дусал шингэн гэдэг юмуу дэвшлийг үгүйсгэх гэсэнгүй. Гагцхүү ховорхон заяах хурдан буянаа нэр төр, айраг түрүүнд улайран элдэв туршилт хийсээр эндүүлчихэж байгаа явдал хаа сайгүй байна. Анзаарвал бүр Тод манлай, Манлай уяачид ийм харамсалтай алдааг илүүтэй гаргаж байх юм. Хурдан буян санаан зоргоор заяадаггүй, тиймээс тэрхүү буяныг хайрлаж олон жил тогтоохыг, үр удам буян хишгийг нь авч үлдэхийг хусуур зүүсэн өвгөд маань зорилгоо болгож ирсэн сайхан уламжлалтай. Насаараа морь уясан, айраг түрүү алдар цол гээд байх юмгүй, толгойд нь, энгэрт нь гялалзах гялтай юмгүй өвгөд маань “би тэр хурдан буянаараа төдөн жил сайхан наадлаа” хэмээн бахархал дүүрэн өгүүлдэг тэр сайхан цаг үе эрхгүй үгүйлэгдэж байна.   
Ний нуугүй хэлэхэд томоохон наадмын дараа хэний ямар хурдан буян эндсэн бол хэмээн яс хавталзан суух юм. Мориндоо хайртай Монгол түмэн минь нэг бодоод үзээрэй.
Миний хэлэх сүүлийн санал бол бүсийн наадмуудад оролцогсдод цензур тогтоох асуудал.
Жилийн дөрвөн улиралд уяатай,сүүлийн үеийн аль л сайн гэсэн эм тариаг хэрэглэдэг. Шуудхан хэлэхэд мөнгөтэй хүмүүс л төрийн наадамд морь айрагдуулдаг жишиг тогтоод байна. Тэд жил дараалан цолоо ахиулж, зарим нэгний насаараа хичээгээд хүрээгүй өндөрлөгт жилийн дотор хүрч байх жишээтэй. Чадаж байгаа юманд арга байхгүй, юм хойно яая гэхэв гэж бодоход нөгөө хэд маань улсын наадам  дуусгаад хиймэл тамиртай хэдэн адуугаа ачаад дэвэн дэлхийн тойрч энд тэндхийн наадмын айраг түрүүг түүнэ. Нөгөө нөхдүүд гол дүрд, харин орон нутгийн уяачид туслах дүрд олны хэсэгт тоглосон болоод үзвэр дуусна. Туслах болон олны хэсэгт оногдох шагнал нэр хүнд гэж байхгүй. Хөдөөгийн уяачдыг алдар цолонд хүргэх зорилготой бүсийн наадмын айраг түрүүг нь нөгөө л нөхдүүд тэр хавийнхан хэзээдээ ч  алдар цолонд хүрэх юм бүү мэд. Тиймээс бүсийн наадмын анхны зорилгоо биелүүлж хөдөөгийн уяачдаа алдар цолонд хүргэж, урам хайрлахын тулд оролцох морьдод хил хязгаарын зааг тогтоовол яасан юм бэ гэж бодогддог шүү.
"Тод магнай" сэтгүүл Дугаар №2