СТА дуучин Д.Намсрайноров: Наадмын өмнөх шөнө аавтайгаа эмээлээ дэрлээд, адуугаа манах сайхан

...Зүрхэндээ чи намайг хайрлах байсан юм бол Зүүдэнд минь яагаад ирээгүй юм бэ Зуны зүсэр цагаан бороо нь ээ Зулай норгоод шивэрч л байсан даа Чи бидэн хоёрын учралыг Цэцэгс найган дуулах л юм даа.... Энэ бол дуучин Д.Намсрайноровын “Сэвлэг шиг, бүүвэй шиг” хоёр дахь бие даасан цомгийн дуу. Түүний шинэ цомгийг шимтэн сонсох аваас дээрх нэрийн учрыг олох гэнэ. Удахгүй сонсогчдын хүртээл болох цомгийн ажил дууссан аж. Мэдээж анхны уран бүтээлээсээ доогуур юм хийж болохгүй учраас ихэд хичээнгүйлэн ажиллаж буйгаа ч дуулгана лээ. Тийм шүү. Түүний “Хонгор чамдаа”, “Амрагийн болзоо”, “Санах тусмаа дуулаарай”, “Зулцэцэг”, “Зүрхний цэцэглэн” гэхчилэн олон дуунууд өдгөө ч олны сонсох дуртай дуу байсаар л байгаа юм. Тэрээр оюутан байхын дууны шүлэг, ая, хөгжмийн найруулга, дуулах ур чадвартаа өндөр шаардлага тавьж ирсэн нь анзаарагддаг. 2006 он. СУИС-ийн гуравдугаар курсийн оюутны “Хонгор чамдаа” дуу гарсан даруйдаа л хит болж чадлаа. Ангийн анд /дуучин/ Хосбаярын хамтаар түүний лам багш дээр очиж л дээ. Тэгэхэд багш нь Хосоогийн дуулдаг “Сэтгэлдээ дуулъя” дууны аяыг солиулах ажилтай таарчээ. Тэгсэнээ багш их л нухацтай харснаа: “Чи Хосоогийн найз уу” гэж. Тиймээ гэвэл “би чамд нэг дуу өгнө. Чи энэ  дуугаараа олонд танигдана” гэсэн нь өнөө “Хонгор чамдаа” байлаа. Дуугаа авсан даруйдаа Төв аймгийн Бүрэн сум руу багшийн хамтаар нэгэн хүлээн авалтанд очоод  дуулах  болжээ. Очоод дуулсан, харин гэхдээ ямар аяар яаж дуулснаа одоо ч санадаггүй гэдэг юм билээ. Ингээд буцахдаа 200 гаруй км замд ая нь хийгдэж иржээ. Ийм л олон хүний хөдөлмөрөөр бүтсэ? гэх. Уг дууны үгийг Д. Шийрэвжамц, аяыг Р.Билэгт  нар хийсэн юм. Ингэж эр бяраа гайхуулан, наадмын торгон ногоон дэвжээнээ хүч үзсэн бөх болно гэж мөрөөдөж байсан хүү  нэг л өдөр дуучин болохоор шийдсэн нь түүний амжилт далласан хувь тавилангийн нэгээхэн хэсэг байлаа. Түүний ээж, нагацын талынхан  их сайхан дуулдаг улс байдаг ажээ. Үүнээс дөрвөн жилийн дараа “Хонгор чамдаа” анхны уран бүтээлийн тоглолт Монгол бөхийн өргөөнд 10-р сарын 10,12-нд амжилттай болж байлаа. Залгуулаад 21 аймгаар “Хонгор чамдаа” нэртэй тоглолтоо хүргэж амжлаа. Ийнхүү түүний “Хонгор чамдаа” хэдийнэ Монгол орны өнцөг булан бүрт хүрчээ.  Харин одоо тэрээр хоёр дахь цомгоо өлгийдөн авахад бэлэн болсон байна. Энэ удаад ухаарлын аястай байх гэнэ.  Энэ тухайгаа “Дуу гэдэг эм, тарни юм. Сайхан дуу сонсож хүн хөглөгддөг шүү дээ. Тиймээс  сонссон нэгэнд таатай энерги төрүүлэх болов уу” гэж ярьж байна. Өөрийнх нь дүгнэснээр залуу уран бүтээлчийн хувьд анхны цомогт хайрын дуу голлосон  аж. Харин “Сэвлэг шиг бүүвэй шиг” цомог хайрын дуунаас гадна ээж аав, эх орны тухай дуунууд багтаж байгаа юм билээ. Ард түмэн байгаа цагт  нийтийн дуу байсаар л байна. Магадгүй 200 жилийн дараа нийтийн дуу ардын дуу шиг болоод, тэр үеийнхэн ч дуулж амьдруулсаар байх бизээ гэж боддог гэнэ. Намсрайноровын дууны клипийг харж байхад монголжуу төрхтэй охидыг тоглуулсан байх нь бий. Энэ тухай түүнээс сонирхоход тэрээр клипний зохиолоо нягтлан үзээд тоглох бүсгүйчүүдийн сонголтонд ч их хянуур ханддаг ажээ. Тэрээр нийтийн дууны клипний жишгийг өөрчлөхийг хүсч буйгаа олон уран бүтээлээрээ харуулсан байдаг. Сүүлд хийсэн “Нандин учрал” дууныхаа клипийг өөрөөр хийхийг зорьсоноо дуулгана лээ. Энд сонирхуулаад түүний эхнэрийг Ц.Баярчимэг гэдэг. Олон улсын эрх зүйч мэргэжилтэй бүсгүй бий. Тэд хүү охин хоёртой. Хосууд анх караокед дуулж танилцсан гэдэг юм. Дуучин аав охиндоо: ...Тэнгэрээс гүнж хувилж ирээд Тэвэрт минь буусан юм аа Энгэрээс яргуй хэнзлээд Энхрийлж найгасан юмаа Хайр хайранд хөглөгдөж дэгжин дэлгэрсэн юм Халуун сэтгэлийн нууранд эрхэлж цэнгэсэн хун юм
Хүмүүн хүмүүний сэтгэлтэй охиноо зүйрлэхэд Хүндлэл эрдэнийн дээд наран байгаасай үр минь...

хэмээн дуулж байна. Харин энэ удаад хүүдээ зориулан “Хүү минь үр минь” хэмээн аав дахин дуулжээ. Энэ дуу түүний шинэ цомогт багтаж байгаа юм. 
 Дуучин Намсрайноров Төв аймгийн Өндөрширээтийн хүү. Зарим дуучдын бага настай харьцуулахад тэрээр бүрэг нэгэн байсан бололтой. Олны дунд дуулахгүй ч мал хариулаад явахдаа хоолойн чадал мэдэн, цээжинд яваа хэдэн дуугаа цангинатал дуулна. Хүүгийнхээ хүсэл мөрөөдлийг битүүхэн ажигласан ээж нь  урлагийн замд хөтлөх нэгэн гүүр болсон гэдэг. Ээж нь соёлын төвийн эрхлэгчид хүүгээ нэг шалгаад өгөөч гэж аминчилжээ.
Тэр бол  2002 он байлаа.  Хаврын нэг өдөр сумын соёлын төвөөс дуудах нь тэр. Гайхасхийгээд яваад очтол  соёлын төвийн эрхлэгч касёо хөгжим дээр ая тоглон, нэг хоёр дуу дуулахыг санал болголоо. Ёстой л загатнасан газар маажна гээч л боллоо. Угийн дуртайг хэлэх үү жаахан ичингүйрч байсан ч дууллаа. Ийнхүү бяцхан шалгалт амжилттай болж  сумын наадмын концертод дуулсан нь түүний анх тайз байлаа. Нэлийсэн олны дунд тайзан дээр хэрхэн дуулснаа ч санахгүйгээр сандарч  байсан ч өдгөө түүний амьдралын хамгийн сайхан мөчүүдийн нэг болон үлдсэн нь нэн таатай.
Аравдугаар ангиа төгсөөд аав ээждээ туслан мал маллаж байгаад цэрэгт явжээ. Тэр үед спортын хүн тэр дундаа үндэсний бөхөөр хичээллэж, түүгээр амжилт гаргана гээд зорилго тавьчихсан байж. Харамсалтай нь тодорхой нэг шалтгааны улмаас дахин барилдаж чадахгүй болжээ. Бүр хоёр гурван жил эмчилгээнд явжээ.  Дэндүү урт мэт санагдах энэ өдрүүдэд одоо би юу хийх үү гэж өөрөө өөрөөсөө асууна. “Дотор хүн” янз бүрийн санаа хэлж хааяа бас толгой эргүүлнэ. Малчин хүний хатуу хөтүү хөдөлмөрийг хүүхэд байхаасаа л мэдэрсэн болохоор өөрийгөө чадах болов уу гэж бас халгана. Өглөөний нартай уралдан үдшийн бүрийд л сая нэг хажуулдах эжий аавыгаа харж өссөн болохоор тэр шүү дээ.  Зуны аагим халуун, өвлийн тэсгим хүйтэнд хэдэн малаа л бараадан ядарч байна гэж ялархах ч сөхөөгүй зүтгэж амьдрахад ардын бас амьдралын ухаан дэндүү их хэрэгтэй  гэж бас бодно. Ингээд л өнөө эрэл мухардчихна. Дахиад л чи юу хийж чадах уу гэж өөрөөсөө асууна. Нэг өдөр өөрт нь дуулах хүсэл сэтгэлийн мухарт байдгийг санаж дуучин болохоор шийдлээ. Санаснаар амаргүй байна гэдгийг гадарлаж байсан ч буцахыг хүссэнгүй. Ингээд 2002 онд СУИС-д дуурийн дуучны ангид шалгалт өгч тэнцжээ.  Хүний хүсэл зорилго хязгааргүйн хойно оюутан боллоо. Сайхан дуулж ард түмнийхээ сонорыг мялаасан дуучин болохсон гэж яаранхан бас мөрөөдөнхөн.  Мэргэжлийн багш Дашиймаа гавьяат, МУСТА Гэрэлбаатар, концертмейтэр багш Оюунтуяа нарын шавь болж таван жил суралцаж дуучин болжээ. Урлагийн хүн  насан туршдаа сурсаар л явдаг гэдэг. Тиймдээ ч “ямар үг, ямар хөгжмийн найруулга, яаж дуулах уу гээд шинэ уран бүтээл төрөх бүрт шинэ юмтай тулгарна. Сурсаар байгаад л дуусах байх даа” гэж тэр ярина. Бас олны хайр хүндэтгэлийг даахын хэрээр хүрээлэн байгаа орчин нийгэмдээ хариуцлага үүрсэн юм шиг санагдахын учир байнга л өөрийгөө цэнэнэ. Алдаж гишгэхгүй юмсан гэж хичээнэ.
Зав гаргавал төрсөн нутгаадаа “гүйчихнэ”. Харин аав ээж нь урлагийн амьдралын хатуу хөтүүг гадарлах хойно “амар амар” хэмээн хоол цай болж гүйнэ. Түүний аав Ч.Доржгочоо их том биетэй хүн. Бяртай чацтай ч даруу зан нь дийлээд барилдаж байгаагүй гэх. Тэрнээс  бөхийн шинж цогцолсон нэгэн гэж гярхай өвгөд өөр хоорондоо нэг бус ярьж л байсан удаатай аж. Тиймдээ ч хүү нь бөх болох гэж мөрөөдсөн бизээ. Харин ээж Ч.Цэцэгмаа сайхан дуулна. Тэд хоёул Төв аймгийн Өндөрширээт, Лүнгийн хүмүүс.  Айл гэр болоод гуч гаран жилийн нүүр үзэж байгаа Доржгочоогийнх таван сайхан хүүхэдтэй. Тэднээс урлагийн хүн болсон нь Намсрайноров. Доржгочоо  эхнэрийн хамтаар улсын аварга малчин, тууварчин улс. Дуучин залууг багад ээж аав нь хавар тууварт гарч намартаа ирнэ. Хорин хэдэн жил тасралтгүй мал туусан гэдэг юм билээ. Яваад ирэхдээ хотоос Оросын их гоё гоё тоглоомуудыг авчирна. Харин хүүхдүүд нь ихэд нямбайлан тоглоомын буландаа цуглуулсан нь өдгөө ч аавын гэрт хүндтэй байр эзэлнэ.  Шувууд үүрээ орхидог шиг хүүхдүүд нь үүрнээсээ нисэцгээсэн ч аавындаа цуглах бүртээ сайхан мэдрэмж төрүүлэх тоглоомуудаа илүү ихээр нандигнана. Тоглоомуудаа харахаар бага нас тэр чигтээ л зурайн харагдана гэх.  13 настай Намсрайноров ээж аавыгаа дагаад тууврын замд гарсан нь энэ байлаа. Хотод гурав дөрөв дэх удаагаа ирж байгаа нь тэр. Харамсалтай нь хотын баруун захад ирсэн өдрөө л хамгийн хайртай морио дутуу уяад алдаж орхижээ.  Харамсан нулимс унагаж байсан нь өдгөө  түүний хүүхэд насны дурсамжид тодоос тод үлдсэн байх ажээ.  Ингэж л хичээлийнхээ чөлөө замаар аав ээждээ туслахсан гэж ихэд хичээнэ. Сумын дунд сургуульд сурч дотор байранд амьдрах хүү зав л гарвал гэрээдээ гүйчихнэ. Одоо ч ялгаагүй гэнэ лээ. “Төрсөн нутаг ай даа сайхан” гэж гэгэлзэнэ.
Түүний аав аймгийн Алдарт уяач цолтой. Тийм болохоор хүү ч хүүхэд байхын  унаач, туслах уяач явжээ.  Гэхдээ багын том биетэй байсан болохоор гурван жил орчим л морь унасан аж. Доржгочоо гуай аймаг сумандаа зуу гаруй айраг түрүү хүртсэн лут уяач. Мэдээж аавтайгаа наадсан наадам бүр хамгийн сайхан. Айраг түрүү хүртчихээд хөлсөө арчин магнай тэнийтэл мишээж зогсоо аавыгаа хараад хайрлах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрнө. Тэр бүрт миний хувь нэмэр ч энд бий гэж бодохоор хүү нь сэтгэл өөдрөг наадна. Харин сүүлийн жилүүдэд өмнөх шигээ хуруу нэмэхээ байсандаа бас зовнино.  Гэсэн ч зундаа ямар ч ажилтай байсан хойш тавьж аавынхаа уясан  морьдыг наадмаар дагаж давхин хийморио сэргээнэ. Наадмын өмнөх шөнө морио манаж, хоол ундыг нь тааруулна гэдэг хүндтэй атлаа их хариуцлагатай шөнө болдог. Тэнгэр яралзах оддын доор эмээлээ дэрлээд аавтайгаа зэрэгцээд хэвтэж байх сайхан даа. Дэргэд маргааш  уралдах морьд маань зөөлөн зөөлөн тургилаад л хэмээн дуучин эрхэм өгүүлэх ажээ.  Бас ийм нэгэн сонирхолтой дурсамжаа ийн сөхсөн юм. Түүнийг морь унадаг байхад тэднийд хоёр сайн азарга байдаг байжээ.Нэг нь найдвартай аман хүзүүлнэ. Нөгөөх нь жаахан тааруу ч хоосонгүй. Нэгэн удаа сумандаа давхихаар гарч дээ. Аав нь мотоциклтэй дагаад л. Эгч нь өнөө сайхан азаргаа,  дүү Намсрайноров тааруухан гэх азаргаа уначихсан. Гэсэн хүүгийн азарга азарга эргэхээс өмнө бүүр явахаа болиод нурмайж орхижээ. Харсан хүмүүс бүгд л “наад азарга чинь эцчихсэн байна. Чи буц” гэлцэнэ. Ингээд аавыгаа ирэхээр нь “эцчихсэн буц” гэж байна. Би болилоо гээд жаахан ууртай эмээл хазаараа мултлаад авчихлаа.  Аав нь хэчнээн ятгасан ч хүү зөрүүдлэн өөрийнхөөрөө болжээ. Гэтэл удсан ч үгүй азарга нөмрөөд ирлээ. Өнөө нурмайсан энэ тэр болоод байсан азарга чинь нэг унагалдаад гүйцэгдэхгүй давхин одох нь тэр. Эмээлээ тэвэрчихсэн аавынхаа араар сундлан мотоциклтой дагалаа. Ингээд эмээл хазааргүй голж тавьсан азарга түрүүнд давхисаар түрүүлжээ. Мэдээж хүүхэдгүй учраас нэг ухраад айрагдсан гэнэ. Тэр үед л жаахан хүү амаа барьж, хэрвээ ид шид байдаг бол би үсэрч мордоод л түрүүлэх байлаа хэмээн ургуулан бодож мөрөөдөн, хэсэгтээ л толгойд нь эргэлдэн зовоосон аж.
Монгол хүн бүр л моринд дуртай. Энэ жишгээр түүний ээж, эгч нар бас л морины хорхойтнууд. Давхиад ирж байгаа морьдыг харахаар өөрийн эрхгүй самсаа шархиран нулимс дуслах ?ь нэг л сонин гэх. “Ер нь морь, бөх, уран бүтээл салшгүй холбоотой юм шиг санагддаг. Бөх гэхээр удам дагана. Сайн  морь угшил дагана. Сайн барилдах, сайн морьтой наадах, сайн дуучин болж ард түмэнд танигдах адил юм шиг санагддаг. Энэ бол гэхдээ од хийморьтой холбоотой. Мэдээж хүссэн бүхэн морио түрүүлгэж, хүссэн нь наадмын түрүү хүртдэггүй. Тэгэхээр хувь тавилангийн од аз ивээж байдаг” гэж  дуучин маань бодлоо хуваалцах юм билээ.
 Тэрээр сүүлийн үед адууныхаа цусыг сайжруулахаар баруун аймгуудаас адуу авах болжээ. Өнгөрсөн жил Сүхбаатарын лам багштайгаа тус аймгаас нэг морь авчээ. Аав нь уяа сойлгыг нь тааруулан өнгөрсөн жил хүүгийнхээ нэр дээр уралдуулсан нь сумандаа тасархай түрүүлжээ. Даанч өнгөрсөн өвөл уян дээрээ эндчихсэн гэнэ. Хэдийгээр сэтгэлд гуниг төрүүлэх ч “сайн морио эзнээ хамгаалдаг” гэлцдэг болохоор жаахан уужирна. Үүнээс гадна хэд хэдэн жижиг адуу авсан сонин дуулгана лээ.  Тэр ер нь их шүтлэгтэй. Багш нартаа, аав ээждээ, нутаг усандаа залбирч явахад ажил үйлс өөдрөг явна гэж ямагт бодно. Төв аймгийн Бүрэн сумын Шийрэвжамц, Сүхбаатарын Дэчинжалба гэж хоёр багшид ажил үйлсээ даатгана.  Ийнхүү залуу уран бүтээлчийн тухай бичиглэлээ өндөрлөж байна. Дашрамд СТА Д.Намсрайноров “Хийморилог сайхан нэртэй сэтгүүлийн хамт олонд ажлын амжилт хүсье. Уригдан сэтгэлээ нээсэндээ баяртай байна. Монгол хүн бүрийг морины босоо цагаан хийморь өнөд ивээж байг” хэмээсэн ерөөлийг өргөн дэвшүүлснийг барьсаныг уламжлахад таатай байна.