Сурын харваа хүний тэсвэр тэвчээрийг шалгадаг

Төв ази, түүний дотор Монголын өргөн уудам нутагт оршин амьдарч байсан хүмүүс нум сумыг амьдрал ахуйдаа олон мянган жилийн тэртээгээс эхлэн хэрэглэж иржээ. Нум сумыг амьдрал ахуйдаа ч, дайн тулалдаанд ч монгол эр тэр ч байтугай бүсгүй хүн ч чадамгай эзэмшдэг байжээ. Монгол үндэсний сурын харвааны түүх нь үндсэндээ монголчуудын дунд Булцуут сумаар арьс шир болон суран бай харваснаас эхлэлтэй гэж болох юм. Өөрөөр хэлбэл нум сумыг ан агнуур, цэрэг дайны, зэвсэгийн зориулалтаас гадуур хүүхэд багачуудыг сурган хүмүүжүүлэх, цэрэг эрсийн харваж намнах, ур чадварыг хөгжүүлэх, шалгаруулах зорилготойгоор бай харваж наадах, тэмцэх үйл ажиллагаанд хэрэглэж ирсэн түүхтэй.
Манжаас тусгаарлах хүртэлх хугацаанд Монголчууд нум сумыг зэвсэгийн чанартай хэрэглэхийг больсон 1911 онд манжийн төрөөс сурын харвааг өргөнөөр зохион байгуулахыг хориглож зөвхөн баяд, ноёдын найр наадам, овоо тахилгад сур харвахыг зөвшөөрч ирсэн учир эрдэмтэн зохиолч О.Намнандорж "Манж улсад дагаар орсноос хойш үндэсний биеийн тамирын чухал сурлага бүрэн унтрав" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Гэхдээ манжийн сүүлчийн хааны буюу Бадаргуултын II онд сурын харвааны дүрэм гарч харваачдад "Галт мэргэн", "Тод мэргэн" зэрэг цол олгож байсан тэмдэглэл бий.
800 гаруй жилийн тэртээд 335 алд /502 метр/ газар харваж байг онож дээд амжилт тогтоосон Хавт Хасарын дүү Чингис хааны ач хүү Есүнгэ мэргэний аварга амжилтыг бахархан тэмдэглэж, хөшөө чулуунд сийрүүлсэн нь Чингисийн чулууны бичиг гэж алдаршиж, сурын спортод зориулсан дэлхийн анхны хөшөө болсон түүхтэй. Ийм өндөр дээд уламжлалтай монгол үндэсний сурын харваа нь эрийн гурван наадмын бүрэлдэхүүн хэсэг, монгол хүний ёс суртахуун, гоо зүй, зан үйлийн олон сайхан өв уламжлалыг шингээсэн хурц хараа, хүч чармайлт, эв дүй шаарддаг спортын нэгэн төрөл билээ.
1921 оноос хойш үндэсний уламжлалт сурын харвааг хөгжүүлэх талаар олон чухал арга хэмжээ авч спортын нэгдсэн ангилалд оруулж спортын зэрэг цол олгодог болжээ. 2003 онд Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар мэргэн цолыг олгодог болсон нь төр засгаас сурын харвааг эрхэмлэн хүндэтгэдэгийн бодит жишээ мөн. Сурын харваа нь хүний тэвчээрийг шалгадаг үндэсний уламжлалт спортын нэгэн төрөл юм. Халуунд халж, хүйтэнд хөрч байж нааддаг учраас их тэвчээр хэрэгтэй. Үүнээс шантарсан хүн харваач болж чадахгүй замын дундаас буцна. Үүнийг давсан нь мэргэн, мастер болж үр хүүхдээ энэ спортод сургаж байна. Байнгын хөдөлгөөнтэй байж өдөржин эрүүл агаарт явдаг учраас сур харвах нь урт наслаж, эрүүл чийрэг байхад ач холбогдолтой.
Монголын сурын харваа бол эртний уламжлалт соёлын салшгүй нэгэн хэсэг өв бөгөөд дэлхийн аль ч улс оронд байхгүй өвөрмөц хийц загвар "Эвэр элэгтэй шөрмөсөн артай, малын гаралтай түүхий эдээс бүтдэг" эрээн алаг нумаа олон мянган жил уламжлан эдлэж байгаагаараа онцлог. Нум сумаар наадан өсөж, эрийн чадал, эрхий мэргэнээ сорин, сурын харваанд оролцож хат сууж, эд баялаг-мал сүргээ энэ л нумын дүрст тамгаараа тамгалсаар ирсэн нь мөн л монгол онцлог. Монгол наадмыг сурын харваагүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Манай удамт мэргэн харваачид үе залгамжлан харваж ирэхдээ аав хүү, ээж охин, ах дүү, эгч дүү, аав хүү ач зээ нь мэргэн болсон сонин содон уламжлал монгол сурын харваанд бий. Монголын ард түмний эдүгээ хүртэл оршин тогтносон түүхийн урт хугацааны туршид бүтээсэн уламжлалт өв соёлын салшгүй хэсэг үндэсний сурын харваа нь өвөрмөц агуулга, арга хэлбэртэй, хүч чадал, цэц мэргэ, ухаан бодол сорьдог баяр цэнгэл наадам билээ.

Ж.Сүхбаатар